Pozytywizm jest XIX-wiecznym prądem filozoficznym, od którego nazwę przyjęła epoka. Jedynie na ziemiach polskich funkcjonowała nazwa pozytywizm do określenia nazwy epoki. W większości państw europejskich epokę nazywano realizmem.

W Anglii funkcjonowała nazwa epoka wiktoriańska, we Francji – naturalizm (w literaturze parnasizm), w Niemczech – ekspresjonizm, naturalizm oraz realizm, natomiast we Włoszech – weryzm. Pozytywizm w Europie zapoczątkowała Wiosna Ludów w roku 1848. Na ziemie polskie pozytywizm dotarł nieco później. Za datę rozpoczynającą epokę na ziemiach polskich uznaje się rok 1863, czyli wybuch postania styczniowego. Pozytywizm rozwija się przez całą drugą połowę XIX wieku. Na kształt epoki duży wpływ miał rozkwit przemysłu i szybkie tempo rozwoju cywilizacyjnego. Zmiany w przemyśle były tak gwałtowne, że zaczęto określać je mianem wielkiej rewolucji przemysłowej. Wydarzenia, które bezpośrednio poprzedziły epokę, takie jak echa Wielkiej Rewolucji Francuskiej, wojen napoleońskich czy Wiosny Ludów, również odcisnęły piętno na epoce pozytywizmu.

W Europie rozwija się kapitalizm, w szczególności w Anglii, Francji i w Niemczech. Postęp w dziedzinie techniki, produkcji i przemysłu burzy dotychczasowy porządek feudalny. Uwłaszczenie chłopów, czyli nadanie im na własność użytkowanej przez nich ziemi oraz zniesienie pańszczyzny (lub czynszu), spowodowało, że posiadali jedynie niewielkie skrawki ziemi, z których często nie dało się wyżyć. Chłopi zostali zmuszeni do migracji do miast, w celu zarabiania pieniędzy na utrzymanie. Napływ ludzi do miast powodował ich rozrastanie się i rozwój. W pozytywizmie duże znacznie zyskują mieszczanie, którzy powoli sięgają po władzę polityczną. Dochodzi do wyzysku chłopów przez mieszczan, którzy są właścicielami fabryk, manufaktur i zakładów produkcyjnych. Rozwój miast wiąże się z powstawaniem fabryk, wokół których powstawały nowe ośrodki miejskie, skupiające napływającą ze wsi tanią siłę roboczą, którą stanowili chłopi. Pozytywizm to nie tylko rozwój miast, ale także rozwój oświaty klas niższych, w tym chłopów. System oświaty nastawia się na przekazanie podstawowej wiedzy, niezbędnej do wykonywania zawodu. Szkocki publicysta Samuel Smiles odniósł się do tego następującymi słowami: „Daleko pożyteczniejszy w oczach Anglika, nad wychowanie przy stoliku szkolnym jest wychowanie przy kantorku kupieckim i warsztacie rzemieślniczym, przy przędzalni, za pługiem, w wirze ulicznego handlu, słowem we wszystkich zawodach, gdzie jest bezpośrednie zetknięcie się z rzeczywistym życiem.”

Praca w fabrykach często wymagała nabycia nowych umiejętności, co przyczyniło się do powstawania nowych zawodów. W literaturze dochodzi do kilku zmian. Język staje się prostszy, skierowany także do zwykłych ludzi. Twórcy literaccy odchodzą od takich gatunków jak dramat, ballada czy tren. Powstają utwory prozaiczne, cechujące się stylem prostym, niskim oraz brakiem form poetyckich. Najważniejszym gatunkiem literackim staje się powieść. W literaturze poruszane są tematy społeczne takie jak edukacja niższych warstw społecznych (w tym chłopów), emancypacja kobiet, asymilacja ludności żydowskiej.

Tło literackie osadzone jest najczęściej w realiach współczesnych, czyli w drugiej połowie XIX wieku. Przedstawia się życie i problemy społeczne ludzi epoki pozytywizmu.